گلخانه‌ها در ایران و آینده آنها

صبا قلی زاده

کارشناس ارشد مهندسی سیستم‌های انرژی دانشگاه صنعتی شریف

کشاورزی، بیش از هر عامل دیگری به وجود منابع آبی و اقلیم مناسب وابسته است. در صورت آسیب دیدن هر یک از این موارد، ادامه کار کشاورزان با سختی بسیاری مواجه می‌شود. بخش کشاورزی عمده‌ترین مصرف‌کننده منابع آبی در کشور است؛ به‌ گونه‌ای که نزدیک به 90 درصد از کل منابع آبی کشور در این بخش مصرف می‌شود. این مقدار حدود 20 درصد بالاتر از متوسط جهانی است.

مقدار تولید محصولات کشاورزی کشور با میزان آب مصرفی در این حوزه هم‌خوانی ندارد و با استانداردهای جهانی فاصله دارد. یکی از موثرترین راه‌حل‌های این مسئله، استفاده از کشت گلخانه‌ای است که در آن محصول مورد نظر با آبیاری محدود و شرایط اقلیمی قابل کنترل رشد می‌کند.

در چهار سال گذشته، مساحت گلخانه‌های کشور از 8818 هکتار به بیش از 12800 هکتار رسیده است و حدود 45 درصد رشد داشته است. همچنین، بنا بر اظهارات وزیر جهاد کشاورزی، 2400 هکتار گلخانه با رویکرد اصلاح الگوی کشت و توسعه اقتصاد کشاورزی تا پایان امسال در سراسر کشور راه‌اندازی می‌شود.
طبق برنامه 10 ساله توسعه گلخانه‌ای کشور که در مجلس شورای اسلامی تصویب شده است، تا پایان سال 1404 می‌بایست 48350 هکتار به وسعت گلخانه‌های کشور افزوده شود. با تحقق این امر، می‌توان از این سطح بیش از 20 میلیون تن انواع سبزی و صیفی برداشت و حدود نیمی از آن را صادر کرد. این روش 14 میلیارد دلار ارزآوری برای کشور به ارمغان می‌آورد.

از آنجایی که به ازای هر هکتار گلخانه، 8 تا 12 فرصت شغلی ایجاد می‌گردد، با رسیدن به این هدف، شرایط اشتغال کشور نیز بهبود خواهد یافت. در دو سال گذشته، صادرات سازه و تجهیزات گلخانه‌ای، نهاده‌های مصرفی و همچنین صادرات انواع سبزی و صیفی، حدود 500 میلیون دلار برای کشور ارزآوری داشته است.

در این میان عرضه گل و گیاه زینتی از ارزش اقتصادی بالایی برخوردار است. هیچ بخشی از کشاورزی ما، به اندازه تولید گل و گیاهان زینتی درآمدزایی ندارد. به طوری که هر متر مربع آن 100 تا 300 هزار تومان ارزش دارد و سهم گل و گیاه زینتی در برنامه 10 ساله، 20000 هکتار برآورد شده است. در نیمه نخست امسال، صادرات گل و گیاه زینتی رشد دو برابری داشته است. کشت گل و گیاه ظرفیت بالای صادراتی و ایجاد شغل را دارد و زنجیره تولید گل و گیاه زینتی در کشور می‌تواند حدود 40 هزار فرصت شغلی مستقیم ایجاد کند.

تولید در حوزه گل و گیاه زینتی کشور از سال 92 تا 96 به میزان 30 درصد افزایش یافته به طوری که از نظر افزایش وسعت گلخانه 30 درصد، حجم بازار 21 درصد، تولید گل‌های شاخه‌بریده 24 درصد، تولید گل‌های گلدانی 45 درصد، درختچه زینتی 71 درصد و گل‌های فصلی و نشایی 24 درصد رشد داشته است. در حال حاضر تمایل بهره‌برداران به سمت گل‌های گلدانی است و این محصول نیز برای صادرات مناسب است.

در کمتر از 2 سال گذشته، نزدیک به 100 میلیون دلار تجهیزات و سازه‌های گلخانه‌ای صادر و ارزآوری محصولات گلخانه‌ای بیش از 300 میلیون دلار برآورد شده است. در 9 ماه نخست امسال نیز بیش از ۹۵۰ هزار تن محصولات گلخانه‌ای به ارزش ۳۵۰ میلیون دلار از کشور صادر شده است. پیش‌بینی می‌شود این عدد تا پایان سال به ۵۰۰ میلیون دلار برسد.

سخت‌ترین استانداردها برای خرید محصولات گلخانه‌ای مربوط به کشور روسیه است. در حال حاضر مناطقی در پیشوای ورامین، جلفا و خرم‌آباد بخشی از تولیدات گلخانه‌ای خود را به این کشور صادر می‌کنند این امر نشان‌دهنده کیفیت مطلوب محصولات گلخانه‌ای کشور است.
کشور ایران، تنها 0/3 درصد از سطح گلخانه‌های جهان را دارد و در این میان، سهم گلخانه‌های مدرن ایران بین 5 تا 10 درصد و گلخانه‌های نیمه‌مدرن حدود 70 درصد از تمام گلخانه‌های کشور است.

در شکل زیر، توزیع سطح محصولات گلخانه‌ای کشور در سال 1396 نشان داده شده است.

توزیع سطح محصولات گلخانه‌ای کشور در سال 1396

عمده گلخانه‌های کشور مربوط به استان‌های تهران، اصفهان، یزد و کرمان است. در حال حاضر 70 درصد از تولیدات سبزی و صیفی گلخانه‌ای کشور مربوط به کشت خیار می‌باشد. در ادامه به بررسی اجمالی وضعیت کشت گلخانه‌‌ای در این استان‌ها پرداخته خواهد شد.

استان تهران نزدیک به 3158 هکتار گلخانه دارد و بیشترین محصول تولیدی آن‌ها، سبزی و صیفی، قارچ و گل‌های شاخه‌بریده هستند. تولید گلخانه‌های استان تهران، سالانه 575 هزار تن محصولات سبزی و صیفی معادل 20 درصد کل محصولات گلخانه‌ای کشور، 926 هزار گل شاخه‌بریده معادل 66 درصد تولید کشور و 36 هزار تن قارچ معادل 27 درصد کل تولید کشور است.

با توجه به این که استان تهران رتبه اول توسعه گلخانه‌های کشور را داراست، ساخت 900 هکتار گلخانه در سطح استان برای سال جاری هدف‌گذاری شده است.
استان اصفهان حدود 2800 واحد گلخانه‌ای به مساحت 1638 هکتار دارد که 1476 هکتار مربوط به کشت سبزی و صیفی و 162 هکتار برای تولید گل و گیاه زینتی اختصاص یافته است. عمده تولیدات کشت گلخانه‌ای در این استان، سبزی و صیفی شامل خیار، گوجه‌فرنگی، فلفل‌دلمه رنگی، بادمجان، توت‌فرنگی و انواع سبزیجات برگی و غده‌ای و گل‌های زینتی شامل انواع گل‌های شاخه‌بریده مانند گل رز، گیاهان آپارتمانی، گل‌های نشایی فصلی، درخت و درختچه‌های زینتی است.

استان یزد با سطح زیر کشت گلخانه‌ای 1250 هکتار و تولید سالانه 460 هزار تن محصولات گلخانه‌‏‏ای شامل خیار‌ سبز، گوجه‌فرنگی، بادمجان، سبزیجات، هندوانه، طالبی و گیاهان دارویی، سهم به سزایی در رفع نیاز بازارهای داخلی و خارجی دارد. صادرات عمده محصولات گلخانه‏ای این استان در حال حاضر به کشورهای روسیه و عراق است به طوری ‌که 400 هزار تن محصول گلخانه‌ای در سال 1396 از این استان به عراق، روسیه، کشورهای آسیای میانه و حوزه خلیج فارس صادر شده است.
در جنوب استان کرمان نیز با افزایش 162 هکتاری در سال جاری، سطح گلخانه‌ها به 2025 هکتار رسیده است. سالانه میزان 400 هزار تن انواع محصولات گلخانه‌ای شامل خیار، گوجه‌فرنگی، فلفل، بادمجان و توت‌فرنگی در این منطقه تولید می‌شود. تمام خیار خاردار، گوجه‌فرنگی، فلفل و بخشی از بادمجان و خیار سبز این منطقه به خارج کشور و عمدتاً به کشورهای آسیای میانه و روسیه صادر می‌شود.
استان قم به علت برخورداری از نیروی انسانی متخصص، محیط پاک و دسترسی به بازارهای عمده مصرف محصولات کشاورزی، موقعیت ممتازی برای کشت گلخانه‌ای دارد.
شهر محلات در استان مرکزی نیز دارای ظرفیت‌های متنوع اقتصادی است که گل و گیاه زینتی از جمله آن‌هاست. 30 درصد از مردم محلات در صنعت پرورش گل و گیاه زینتی اشتغال دارند. با توجه به این که محلات، پایتخت گل ایران محسوب می‌شود، 1000 هکتار گلخانه در محلات راه‌اندازی شده است.

متأسفانه کشور ما در گسترش و توسعه گلخانه از متوسط جهانی عقب‌تر بوده و برخی کشورها با وضعیت اقلیمی نامساعدتر، فضای گلخانه‌ای خود را چندین برابر ایران توسعه داده‌اند.

برای نمونه، با استناد به نتیجه مقایسه‌ای که در سال 94 بین سطح کشاورزی در ایران و شهر آلمریا در اسپانیا صورت گرفته است، زمین‌های خشک آلمریا 60 برابر اراضی کشاورزی ایران ثروت تولید می‌کنند. وسعت گلخانه‌های آلمریا بیش از 30 هزار هکتار می‌باشد. در این مجموعه حدود 7/2 میلیون تن محصول به ارزش 5/2 میلیارد دلار تولید می‌شود. سه چهارم محصولات تولیدی این شهرک گلخانه‌ای به سایر نقاط اروپا صادر می‌گردد.

در حالی که آلمریا یکی از خشک‌ترین مناطق در اروپاست که دارای حداقل متوسط بارش سالانه، دسترسی به مقدار کم آب و میزان زیادی تبخیر و تعرق است. سطح زیر کشت در آلمریا حدود 2/0 درصد اراضی کشاورزی ایران است اما ارزش محصولات این منطقه، 12 درصد کل ارزش تولید ناخالص کشاورزی ایران است. به عبارتی اسپانیایی‌ها از هر متر مربع زمین‌های خشک آلمریا، 60 برابر اراضی کشاورزی ایران ثروت تولید می‌کنند.

به صورت کلی مزایای کشت گلخانه‌ای را می‌توان به شرح زیر بیان کرد:
– افزایش تولید بر واحد سطح.
– تولید محصول بیش از یک بار در سال.
– افزایش کیفیت محصول تولیدی.
– صرفه‌جویی در مصرف آب.
– استفاده از اراضی غیر قابل کشت.
– عدم‌وابستگی تولید به شرایط محیطی و امکان بازاریابی مناسب.
– ایجاد فرصت‌های شغلی مناسب.

راهبرد توسعه گلخانه‌ها در ایران به شرطی مقوم امنیت غذایی کشور خواهد بود که اولاً چرخه کامل تولید طبیعی محصولات در تولید گلخانه‌ای طی شود. ثانیاً ملاحظات بهینه‌سازی مصرف سوخت در سیستم‌های گرمایش و سرمایش جدی گرفته شود. ثالثاً در یک برنامه میان‌مدت، تجاری‌سازی تولید بذر اصلاح شده، کشور را به مرز خودکفایی برساند و با شناسنامه‌دار کردن محصولات گلخانه‌ای و کدگذاری گلخانه‌ها، امکان نظارت بر محصولات فراهم شود.

منبع: نشریه اگزرژی انجمن علمی دانشکده انرژی دانشگاه صنعتی شریف